home

  

Febris, pyrexie, koorts

register

  

 

 

 

  

Algemeen
Koorts (febris of pyrexie) is een verhoging van de normale gemiddelde kerntemperatuur van een organisme, vaak ten gevolge van een ontsteking.
Bij de mens is de 'normale' lichaamstemperatuur ca. 37 °C. Hierin bestaat een niet te verwaarlozen dagelijkse variatie tussen 35,5 a 36°C vroeg in de morgen (03-05 uur) en 37,5°C laat op de middag (15-17 uur), bij een normaal bioritme. Per persoon kan hier ook enig verschil in bestaan en bij vrouwen is bovendien het tijdstip in de cyclus en een eventuele zwangerschap van invloed. Zo zal een snelle verhoging van 0,5°C wijzen op het aanbreken van de vruchtbare fase van de menstruele cyclus. Bij een lichaamstemperatuursstijging tot 37,9 °C spreekt men over subfebriele temperatuur of verhoging, daarboven (38,0 of hoger) van koorts. Deze grenzen zijn vrij arbitrair en niet iedere bron houdt precies dezelfde grenzen aan. De meeste bronnen houden ook aan dat alleen een verhoging van de lichaamstemperatuur die ontstaat door ontregeling van de inwendige thermostaat koorts genoemd wordt.
Koorts gaat veelal gepaard met enig tot ernstig onwel voelen en kan dan indien nodig/gewenst met koortswerende middelen (antipyretica) zoals paracetamol worden tegengegaan. Hoge koorts kan gepaard gaan met ijlen. Bij zeer jonge kinderen geeft een snelle temperatuursstijging wel eens aanleiding tot een koortsstuip. Of het altijd gewenst is om koorts te bestrijden is nog wel onderwerp van debat; koorts is een van de mechanismen van het lichaam om te helpen infectieziekten te onderdrukken en heeft daarom ook wel een nuttige functie. Koorts is een normale reactie van het lichaam op virussen of bacteriën die een infectie veroorzaakt hebben. Vaak is er verkoudheid of griep in het spel.
Het lichaam kan binnengedrongen virussen of bacteriën beter bestrijden bij een hogere lichaamstemperatuur.

Temperatuurmeting
De lichaamstemperatuur kan op verschillende plaatsen gemeten worden met een koortsthermometer.

  • Oraal : de thermometer wordt onder de tong gehouden. Deze meting is nogal kwetsbaar voor meetfouten en geeft zelfs bij juiste uitvoering een onderschatting van de lichaamstemperatuur met 0,3 tot 0,5 °C.

  • Oor : men meet de temperatuur in de uitwendige gehoorgang met een speciale oorthermometer. Dit geeft als de meter inderdaad op het trommelvlies is gericht een vrij betrouwbare weergave van de lichaamstemperatuur, maar men dient er rekening mee te houden dat sommige oorthermometers niet accuraat zijn. De oorschelp moet bij het meten wat naar boven en naar achteren worden getrokken om de gehoorgang in rechte positie te brengen. Deze methode is het meest betrouwbaar voor meting van de temperatuur van het centrale zenuwstelsel, als ze correct wordt uitgevoerd, omdat het trommelvlies het dichtste bij de hersenen ligt. Wel moet men bij deze methode oppassen dat de persoon die getemperatuurd wordt, niet lang op het betreffende oor gelegen heeft. Dit beïnvloedt de uitslag. Ook moet men oppassen dat er niet lange tijd zonlicht op het oor gevallen is. Het is overigens niet zeldzaam tussen beide oren met dezelfde meter op dezelfde tijd een graad verschil te meten.

  • Axillair: de thermometer wordt onder de oksel gehouden. Deze manier van meten is erg onbetrouwbaar en geeft een onderschatting van de lichaamstemperatuur met minstens 0,5 - 1 °C.

  • Rectaal : de thermometer wordt anaal ingebracht. Dit geeft meestal een goede schatting van de kerntemperatuur van het lichaam.
    Men moet bedenken dat ook iemand met koorts niet overal in het lichaam dezelfde temperatuur zal hebben, en verschillende resultaten gemeten met verschillende technieken kunnen reële verschillen weergeven. Traditioneel wordt de rectale temperatuur als de betrouwbaarste gezien.

Men kan gebruikmaken van een digitale of een kwikthermometer. Soms zijn kwikthermometers wat accurater dan goedkope digitale alternatieven, maar de meeste digitale thermometers zijn zeer nauwkeurig als ze volgens de gebruiksaanwijzing worden gebruikt. Meting van de rectale temperatuur met een digitale thermometer gaat meestal ook aanzienlijk sneller dan met een kwikthermometer en er is geen gevaar van breuk. In zorginstellingen is het gebruik van kwikthermometers overigens verboden bij wet, gezien de mogelijke gevaren van vrijkomend kwik bij het laten vallen e.d. Apotheken verkopen ze nog wel gewoon.
"Thermometers" bestaande uit strookjes met vloeibare kristallen die op het voorhoofd moeten worden gehouden zijn volstrekt onbetrouwbaar.

 

Types koorts

  • Intermitterend type
    Bij dit type daalt de koorts over het verloop van de dag tot er een normale waarde bereikt wordt. Wanneer de variatie tussen piektemperatuur en normale temperatuur groot is spreekt men van hectische koorts. Dit type koorts vindt men voornamelijk bij bacteriële infecties (hoofdzakelijk wanneer er abcessen gevormd zijn), maar ook bij miliaire tuberculose en kwaadaardige lymfomen.

  • Remitterend type
    Bij dit type daalt de koorts over het verloop van de dag zonder een normale waarde te bereiken. Dit type koorts heeft geen diagnostisch karakter daar de meeste koortsgevallen een dergelijk verloop vertonen.

  • Aanvalsgewijs optredende koorts
    Bij dit type koorts worden korte perioden van koorts gescheiden door een of meer koortsvrije dagen. Dit type koorts treedt onder andere op bij malaria en urineweginfecties met perioden van uretherobstructie.

  • Relapsing fever
    Dit type wordt gekenmerkt door koortsperioden van 3 à 10 dagen met daartussen koortsvrije intervallen van eveneens 3 à 10 dagen. Dit type koorts kan gezien worden bij de ziekte van Hodgkin.

Oorzaken van koorts

  • Verhoging van endogene thermostaat
    Koorts is het gevolg van een verhoogde instelling van de interne thermostaat (in de hypothalamus). Pyrogenen (koortsopwekkende stoffen) ontstaan door:

    • Bacteriële toxines bij infectie

    • Vrijmaken van prostaglandinen bij infectie of ontsteking

    • Sommige vergiftigingen

Soms raakt de thermostaat van slag door een klein letsel in de hypothalamus zelf, bijvoorbeeld een hersenstaminfarct.

  • Exogene oververhitting
    Wanneer het lichaam in een toestand komt waarin het niet meer voldoende kan afkoelen tot een normale temperatuur, zal de lichaamstemperatuur stijgen zonder een verhoogde instelling van de inwendige thermostaat: hyperthermie. Dit kan bij ernstige oververhitting leiden tot een hitteberoerte. Dit is echter geen koorts. Anders dan bij koorts zijn bij hyperthermie de normale homeostatische mechanismen niet meer intact.

    • zonnesteek (heliosis) door een te lang verblijf in volle zon.

    • Kind achterlaten in een afgesloten auto in de zon.

    • Inspanning in een zeer vochtige warme omgeving, bv. de tropen: transpiratie kan het lichaam onvoldoende afkoelen.

    • Bij iedere fikse inspanning (b.v. een poos hardlopen) kan de temperatuur oplopen tot 38 a 38,5 graden of bij een marathon nog wel hoger, maar zal bij rusten snel weer tot normale waarden dalen. Dit is een normaal verschijnsel.

    In geval van ernstige hyperthermie (meer dan 40,5 graden) dient men het slachtoffer dringend af te koelen door hem naar een koelere plek te brengen en/of met water af te koelen. Deze toestand is levensbedreigend indien er niet adequaat ingegrepen wordt.

Nut van koorts

  • Door een verhoogde lichaamstemperatuur verhoogt het metabolisme en kan er een sneller herstel optreden van aangetaste cellen of weefsels.

  • Koorts versnelt het hartritme en daarmee de bloedsomloop, waardoor enerzijds de cellen van het immuunsysteem sneller aangevoerd worden en anderzijds gifstoffen (van bijvoorbeeld bacteriën) vlotter afgevoerd worden.

Koorts is dus een natuurlijk beschermingsmechanisme. Hele hoge koorts kan echter schade veroorzaken of ons zeer onbehaaglijk doen voelen. Als de lichaamstemperatuur boven de 42°C stijgt, leidt deze tot de dood door denaturatie van eiwitten (proteïnen).

 

Fysiologische verhoging van de thermostaat

  • De thermostaat-instelling stijgt bij de vrouw fysiologisch met 0,3-0,5°C in de luteïniserende fase van haar menstruatiecyclus.

  • Bij kinderen is de lichaamsthermostaat gemiddeld een halve graad Celsius hoger dan bij volwassenen.

Verschil tussen koorts en hyperthermie
Koorts is een door ziekte of infectie gereguleerde verhoging van de kerntemperatuur. De hypothalamus verhoogt de normwaarde (Tset) voor de lichaamstemperatuur actief en houdt deze binnen homeostatische grenzen. Bij hyperthermie is dit echter niet het geval. Dientengevolge is er bij een temperatuur van 41°C of meer meestal sprake van hyperthermie. Ook de perceptie van de gegenereerde warmte wijst in de richting van een nieuwe normwaarde voor de lichaamstemperatuur. Bij hyperthermie (en dus een normale Tset) wordt de gegenereerde warmte als onaangenaam ervaren. Maatregelen om het lichaam te koelen worden genomen (bv. zich ontdoen van een kledingsstuk). Bij het begin van koorts (met een verhoogde Tset) daarentegen heeft het individu het koud en kiest ervoor extra kleren aan te doen om het lichaam te verwarmen (tot aan de normwaarde). Wanneer koorts toeslaat in een warme omgeving zullen de vaatjes in de huid samentrekken (cutane vasoconstrictie) om warmteverlies langs de huid tegen te gaan en Tset te bereiken. In een koude omgeving echter (waar de vaatjes al samengetrokken zijn) zal de reactie van het lichaam rillen zijn.